Aan zij die gaan sterven,

Ik ben begonnen. Vanochtend heeft de boot me van Vlieland, het eiland waar ik me meer dan thuis voel dan welke andere plek op aarde, naar Harlingen gebracht. Vanaf het dek zie ik mijn ouders op de kade staan. Ze zwaaien enthousiast, ze verwelkomen mij vanaf het vasteland.

Ik denk terug aan een ontmoeting die ik gisteren had met iemand op Vlieland, in een kleine schipperswoning. We zitten aan een ronde tafel. We hebben het over de dood. In mijn vorige brief schreef ik over van alles en nog wat - dat wat deze wandeling in mijn ogen noodzakelijk, vol belang maakt. Het gaat over het landschap, over water, over bakens, over mensen, kinderen krijgen en over de dood. Gek genoeg haken mensen die ik gevraagd heb de brief te lezen vooral aan op dat laatste onderwerp: De dood. Of het nu gaat over hun eigen dood of de dood van geliefde. Blijkbaar ligt de dood veel dichter bij ons hart dan we normaal gesproken zomaar willen toegeven.

Ze deelt een gedachte met me over de dood van haar ouders: ‘Ik probeer me wel eens voor te stellen wat het betekent om voor het eerst naar het ouderlijk huis toe te gaan, wetende dat je ouders er niet meer zijn. Dat geeft een hele andere lading aan je bezoek, vooral wanneer je met de boot moet. Die bootreis, die is daarin heel belangrijk. Ik herinner me nog dat ik in de trein zat en daarna alleen op de fiets verder ging. Mijn familie woont aan de wal en heeft daar hun eigen leven opgebouwd.’ Wat ze vertelt doet me denken aan een gedicht van Kopland, dat ik als ik thuis ben weer eens moet opzoeken. Het gedicht beschrijft hoe hij de werkkamer van zijn vader binnenkomt en bij het zien van de tafel en de spullen van zijn vader - het dagboek, de vulpen - pas beseft van wie hij afscheid neemt. Omdat het iets zegt over hoe de ziel van de ander in de spullen en in de dingen verborgen ligt. Het is de confrontatie met tastbare herinneringen die de afwezigheid des te meer voelbaar maakt.

We lopen een stuk door Harlingen, langs de gebouwen en het grote industrieterrein dat bij de Haven hoort, dat je als toerist normaal gesproken alleen in de verte ziet liggen. We lopen en betreden bij de eerste kans die we krijgen de dijk. Over de dijk wandelen we langs een zee die niet blauw is, maar veel eerder groen en een beetje gelig. Mijn moeder wijst alle planten en bloemen die we tegenkomen aan. Ze wijst ze niet alleen aan, ze kan benoemen hoe ze heten. Dat doet ze altijd als we samen zijn in dit landschap, maar het is ook iets wat haar vader deed als hij met haar was. We wandelen door, ondanks de harde wind, tot we bij Roptasyl aankomen. Daar besluiten we omhelsd door de dijk het eerste lange stuk met een pauze, koffie en broodjes, en hoe kan het ook anders: een gesprek over de dood. 

In de windstilte vertelt mijn vader, hij is theoloog, zoals alleen hij dat kan over zijn eigen dood. Het is niet zwaar, grappig op zijn manier - dominee-achtig: ‘Ik begin even bij het einde. Je had het over de dood van je eigen ouders. Het is spannend, het is onduidelijk, maar het leven is eindig. Dat hebben we te respecteren. Als ik dood ben, ik ben er nog niet uit, dan word ik begraven of gecremeerd. Als ik gecremeerd word, dan wordt mijn as of in een urn gestopt en dan ergens begraven. Of de as wordt uitgestrooid vanaf een piertje. En als het gaat om een piertje, dan zijn er drie mogelijkheden: aan het punt van dat piertje 'daar' (hij wijst) uitstrooien of aan het punt van dat piertje uitstrooien 'daar' (hij wijst opnieuw). En als het dat niet wordt, dan is het aan het puntje van de zuiderpier in Harlingen. Ik heb een beeld dat er dan allemaal mannen en vrouwen op de kade staan. Kinderen, kleinkinderen. Hoe dan ook, ik ga de haven uit als ik uitgestrooid wordt!'

Even later worden we vastgelegd door fotografe Tryntsje Nauta. Ik met mijn ouders op de dijk. De gedachte raakt me dat dit ook iets vastlegt, zoals een baken iets vastlegt. Op een bepaalde manier had ik verhalen verwacht over mijn grootouders, over dit landschap. Maar met mijn ouders zo dichtbij me, in dit landschap, met de dood zo dichtbij. Hoe kan het dan anders dat het over ons gaat? Dit kom ik mijn werk vaker tegen. Dat we op een of andere manier voortdurend voelen dat we omgeven zijn door grotere verhalen, die moeilijk te vatten of te benoemen zijn en dat we dan uiteindelijk geraakt worden door dat wat heel dichtbij is, zo dichtbij dat je er makkelijk overheen kijkt.

Zo kijk ik ook naar het landschap, naar de dood. Als je dood gaat laat je een stuk van jezelf achter, in anderen, in het landschap - dat wat je omgeeft. Als die ander er niet meer is, blijft dat landschap achter. Wie gaat, gaat niet helemaal, ligt nog verborgen in het landschap. Daarom is het landschap van waarde en moeten we naar het landschap blijven kijken. Je gaat terug naar dat landschap om mensen te ontmoeten in wie die persoon verder leeft, je gaat terug naar de stad waarin die persoon verder leeft. Als dat landschap dan ook weg is, blijft er niet veel meer over. Daarom bouwen we bakens, daarom wil ik een baken bouwen - om te gedenken, te herinneren, te vieren. Iets te maken dat blijft staan tegen de veranderingen van het landschap.

De vrouw die ik sprak, die voor zover ik weet op Vlieland is, daar verder leeft, zegt nog iets interessants: ‘De dood van iemand, het einde van iets kan je ook bevrijden, ruimte maken voor iets nieuws, voor je eigen weg, je eigen interpretatie of gevoelens.’ Tussen het symbool en de mens zitten tussenruimtes. Als symbolen gekaapt worden, in bezit genomen door iemand anders, als ze strak worden gehouden, vastgezet in een interpretatie, sluit dat ruimte. Is het in zo’n geval niet goed, bevrijdend als er een einde komt aan bepaalde invulling? Als het landschap, de traditie, de beweging, het kunstwerk openstaat, mag je daar als mens zelf iets mee. Er is ruimte om er iets van te vinden, zoals jij dat wilt.

We zijn onderweg. En mijn vader begint weer eens over het licht, dat volgens hem hier mooier en magischer is dan op alle andere plekken ter wereld. Ik had eens een gesprek met een schilder uit IJsland, die toen hij hier voor het eerst was een soortgelijk sentiment deelde. In IJsland is alles rots, berg, vulkanisch, groot, wild en ruim. Dat wil zeggen: het beeld wordt al gauw gevuld met aarde. Hier echter - zo verzekerde hij mij - had hij de mooiste hemels gezien van zijn leven, het mooiste licht. Als je hier een doek zou schilderen zie je een dunne strook land of zee en daarboven een eindeloze hemel, met het meest felle, heldere, levende licht dat je je maar voor kunt stellen. Dat kun je niet vastleggen.

‘s Avonds eten we met mijn Tante en een Portugese jonge man. Dankzij hem komen we er niet onderuit dat de wijn over tafel gaat, hoe moe ik ook ben. Soms moet er gedronken worden. Ik proost en denk even niet aan de dood.

Sijas